بیش‌شایستگی ، تجربه ادراک در سازمان: کاربرد روش تحلیل تم بازتابی
مقاله: “تجربه ادراک بیش‌شایستگی در سازمان: کاربرد روش تحلیل تم بازتابی”
نویسنده: الهام ابراهیمی، دانشیار گروه مدیریت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.
چکیده:
این پژوهش به بررسی مفهوم بیش‌شایستگی به عنوان یک پدیده رایج در سازمان‌ها می‌پردازد و تجربه کارکنانی که خود را بیش‌شایسته می‌دانند، با استفاده از روش تحلیل تم بازتابی تحلیل می‌کند.
در این مقاله، مفهوم بیش‌شایستگی (Overqualification) به عنوان یک پدیده سازمانی مورد بررسی قرار گرفته است. بیش‌شایستگی به شرایطی اشاره دارد که کارکنان دارای دانش، مهارت‌ها، تجربه و سایر شایستگی‌هایی هستند که فراتر از نیازهای شغلی آن‌هاست. این مفهوم به ویژه در سازمان‌هایی که کارکنان با تحصیلات عالی در مشاغلی با سطح پایین‌تر از توانایی‌هایشان کار می‌کنند، رایج است.
تجربه ادراک بیش‌شایستگی در سازمان
۱. بیش‌شایستگی و ادراک بیش‌شایستگی
- – بیش‌شایستگی به عنوان یک مفهوم عینی و ذهنی در نظر گرفته می‌شود. از نظر عینی، این مفهوم به شرایطی اشاره دارد که فرد دارای مدارک تحصیلی یا مهارت‌هایی است که فراتر از نیازهای شغلی اوست. از نظر ذهنی، ادراک بیش‌شایستگی به باور و احساس فرد نسبت به این موضوع اشاره دارد که او بیش از حد برای شغلش شایسته است.
- – در این مقاله، ادراک بیش‌شایستگی به عنوان یک مفهوم ذهنی-ادراکی مورد بررسی قرار گرفته است، به این معنا که حتی اگر فرد از نظر عینی بیش‌شایسته نباشد، ممکن است خود را بیش‌شایسته ادراک کند.
۲. تأثیرات بیش‌شایستگی
بیش‌شایستگی می‌تواند تأثیرات مثبت و منفی بر کارکنان و سازمان‌ها داشته باشد. در این مقاله، چهار تم اصلی شناسایی شده‌اند که تجربه کارکنان بیش‌شایسته را توصیف می‌کنند:
تم ۱: بیش‌شایستگی تغییر ایجاد کرده است
- – کارکنان احساس می‌کنند که بیش‌شایستگی آن‌ها باعث ایجاد تغییراتی در شغل یا سازمان شده است. این تغییرات می‌تواند شامل بازآفرینی شغل (Job Crafting) باشد، یعنی کارکنان به طور غیررسمی وظایف و مسئولیت‌های خود را تغییر می‌دهند تا با توانمندی‌هایشان هماهنگ شود.
- – مثال: برخی از کارکنان با انجام پروژه‌های اضافی یا مشارکت در فعالیت‌های فراتر از شرح شغل، سعی می‌کنند از توانمندی‌های خود استفاده کنند.
تم ۲: من بیش‌شایستگی را انتخاب کرده‌ام
- – برخی از کارکنان معتقدند که بیش‌شایستگی را به عنوان یک انتخاب آگاهانه پذیرفته‌اند. آن‌ها ممکن است به دلایلی مانند امنیت شغلی، فرصت‌های پیشرفت یا شرایط اقتصادی، شغلی را انتخاب کنند که نیازمند سطح پایین‌تری از توانمندی‌های آن‌هاست.
- – مثال: یک کارمند ممکن است به دلیل امنیت شغلی در یک سازمان دولتی، شغلی با سطح پایین‌تر از توانمندی‌هایش را بپذیرد.
تم ۳: من بیش‌شایستگی را جبران کرده‌ام
- – کارکنان تلاش می‌کنند تا با انجام فعالیت‌های اضافی، بیش‌شایسته بودن خود را جبران کنند. این فعالیت‌ها می‌تواند شامل مشارکت در پروژه‌های جانبی، تدریس یا یادگیری مهارت‌های جدید باشد.
- – مثال: یک کارمند ممکن است در کنار شغل اصلی خود، به تدریس یا شرکت در دوره‌های آموزشی بپردازد تا از توانمندی‌هایش استفاده کند.
تم ۴: گروهی که به رسمیت شناخته نمی‌شوند
- – برخی از کارکنان احساس می‌کنند که به دلیل بیش‌شایستگی، به رسمیت شناخته نمی‌شوند و به حاشیه رانده شده‌اند. این احساس می‌تواند منجر به کاهش انگیزه، رضایت شغلی و حتی تمایل به ترک سازمان شود.
- – مثال: کارکنانی که احساس می‌کنند توانمندی‌هایشان نادیده گرفته شده است، ممکن است در فعالیت‌های سازمانی مشارکت کمتری داشته باشند.
۳. روش تحلیل تم بازتابی
- – این پژوهش از روش تحلیل تم بازتابی (Reflexive Thematic Analysis) استفاده کرده است. این روش به پژوهشگر اجازه می‌دهد تا با توجه به ذهنیت و تجربه خود، داده‌ها را تحلیل کند و به درک عمیق‌تری از تجربه کارکنان دست یابد.
- – تحلیل تم بازتابی شامل شش مرحله است: آشنایی با داده‌ها، کدگذاری، ساخت تم‌های اولیه، بازبینی و توسعه تم‌ها، تعریف و نام‌گذاری تم‌ها، و نگارش گزارش نهایی.
۴. بحث و نتیجه‌گیری
- – این پژوهش نشان می‌دهد که ادراک بیش‌شایستگی می‌تواند تأثیرات متفاوتی بر کارکنان داشته باشد. برخی از کارکنان از این شرایط به عنوان فرصتی برای پیشرفت استفاده می‌کنند، در حالی که برخی دیگر احساس نادیده گرفته شدن و محرومیت می‌کنند.
- – مدیران سازمان‌ها می‌توانند با شناسایی کارکنان بیش‌شایسته و ارائه فرصت‌هایی برای استفاده از توانمندی‌های آن‌ها، از تأثیرات منفی این پدیده جلوگیری کنند. به عنوان مثال، می‌توانند با ایجاد پروژه‌های چالش‌برانگیز یا ارائه آموزش‌های پیشرفته، به کارکنان بیش‌شایسته کمک کنند تا از توانمندی‌های خود استفاده کنند.
۵. پیامدهای سازمانی
- – پیامدهای مثبت: کارکنان بیش‌شایسته می‌توانند با انجام فعالیت‌های اضافی یا مشارکت در پروژه‌های ویژه، به بهبود عملکرد سازمان کمک کنند.
- – پیامدهای منفی: اگر کارکنان بیش‌شایسته احساس کنند که توانمندی‌هایشان نادیده گرفته شده است، ممکن است دچار کاهش انگیزه، رضایت شغلی و حتی تمایل به ترک سازمان شوند.
۶. پیشنهادات برای تحقیقات آینده
– پژوهش‌های آینده می‌توانند به بررسی تأثیرات بیش‌شایستگی در صنایع و سازمان‌های مختلف بپردازند.
– همچنین، می‌توان به بررسی نقش تعدیل‌کننده‌هایی مانند حمایت سازمانی، فرهنگ سازمانی و ویژگی‌های شخصیتی در رابطه بین بیش‌شایستگی و پیامدهای آن پرداخت.
